تجسمی‌آنلاین: روزنامه ایران: علیرضا کریمی‌‍صارمی: در پریشان‌حالی سده‌های گذشته و تاریخ پرفرازوفرود ایران‌زمین، گاه بارقه‌هایی از امید بوده است و گاه سیه روزی و ناامیدی. در طول سده گذشته کتاب‌های فراوانی در باب تاریخ این مرزوبوم نگاشته شده است. تاریخ‌نگاران و پژوهشگران تلاش نموده‌اند تا بر اساس شرایط زمانه خویش، مطالبی را در باب روزگاران بنگارند تا که امروزیان بدانند و باور کنند بر آنچه درگذشته بوده است. اما انسان‌های سده بیست و یکم انسان‌های دنیای مجازی و فن آوری های دیجیتال هستند که انتظاری فراتر از گذشته دارند. آنها تا نبینند باور نمی‌کنند. در فرهنگ فارسی ضرب‌المثلی متداول وجود دارد که بر اساس یکی از ابیات عطار نیشابوری شاعر قرن ششم ق است: زلیخا گفتن و یوسف شنیدن/ شنیدن، کی بود مانند دیدن.

با ادای احترام به تاریخ‌نگاران، بایسته ذکر است که در جهان امروز توصیف کردن و یا تعریف وقایعی که در گذشته رخ‌داده به اندازه دیدن آنها نمی‌تواند موردتوجه انسان قرار گیرد. ما در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که جهان پیرامونمان در تسخیر تصاویر است، در ژوئن سال ۲۰۲۱ م، شرکتی به نام Rise Above Research   در ماساچوست امریکا که تحقیقات صنعت تصویربرداری دیجیتال را برای بازار جهانی انجام می‌دهد، گزارش داده است که تعداد تقریبی عکس‌های گرفته شده در سال ۲۰۲۰ میلادی بیش از یک تریلیون و دویست میلیارد فریم بوده است. یعنی اگر یک شخص در هر ثانیه یک عکس بگیرد به بیش از۴۵.۵۴۴  سال زمان نیاز دارد تا تعداد عکس‌هایی را که انسان‌ها در سال ۲۰۲۰ گرفته‌اند عکس‌برداری کند.   البته این آمار باتوجه‌به شیوع ویروس کرونا در سراسر جهان و محدودیت‌های اعمال شده و تعطیلی گسترده مراکز تفریحی و عدم حضور مردم در مراکز گردشگری، رقمی حیرت‌انگیز است.

حال باتوجه‌به این اعداد و ارقام و حضور عکس در زندگانی انسان امروز، چگونه می‌شود آن را نادیده گرفت؟ اسناد تصویری در سده گذشته همواره یکی از ابزارهای مهم پژوهشی و تحلیلی در آشکار نمودن رخدادهای اجتماعی بوده است. دلیل بر این ادعا، دیوارنگاره‌ها و کتیبه‌های بجا مانده در کاخ‌های باشکوه نیاکان است که با دستان توانمند هنرمندان نقاش و سنگ‌تراشان زمانه برای آگاهی آیندگان شرحی تصویری و مستند به یادگار گذاشته است.

با اختراع عکاسی در اوایل سده نوزدهم میلادی، عکس جایگاه ویژه‌ای در مستندسازی جهان پیدا نمود زیرا با قابلیت های ویژه خود ثبت کننده بخش هایی از زمانه آن روزگار بود. شاید همین مهم باعث شد که این صنعت سه سال پس از پیدایش عکاسی در فرانسه به دربار محمد شاه قاجار وارد شود و ایران نیز هم زمان با جهان مدرن از این پدیده نوظهور بهره ببرد. بی تردید ترویج اصولی عکاسی و توجه ویژه به آموزش این فن به دستور ناصرالدین شاه قاجاربوده است که فصل جدیدی درثبت تاریخ بصری ایران را رقم زد. او]در ۱۸۰ سال پیش [به زیرکی دریافته بود که فن جدید عکاسی، می تواند هم چون رسانه ای خبری و مستند، در اداره سلطنت کمک کند و آگاهی هایی را از سراسر ایران به وی بدهد.  ارائه پروژه عکاسی از تخت جمشید به ژول ریشار فرانسوی و سپس اتمام این پروژه توسط لوئیجی پِشه ایتالیایی و به یادگار ماندن آن تصاویر بی نظیر برای تاریخ ایران توسط شاهی که فقط نوزده سال بیشتر نداشت، نشانی از ژرف اندیشی پیشرو وآینده نگری قابل تقدیر برای امروز ایران دارد.

ناصرالدین شاه دریافته بود که زبان تصویر بسیار قدرتمندتر از کلام است. بنابراین عکاسی را به عنوان وسیله ای کاربردی جهت بررسی أمور و هم چنین برای ثبت در تاریخ به صورت جدی به کار گرفته است.”اولین گزارش های تصویری به دستور ایشان توسط آقا رضا عکاسباشی از سفرها و اردوکشی های شاه به ییلاقات اطراف تهران و سفرهای طولانی مدت ناصرالدین شاه به نواحی گوناگون مملکت تهیه شده است.  شایان ذکر است که اگر علاقمندی وی وبه جای گذاشتن بیش از چهل هزار فریم عکس موجود در آلبوم خانه کاخ گلستان نبود امروزه محققین و پژوهشگران نمی توانستند بدون این اسناد تصویری پژوهش قابل قبولی را از آن زمان به نسل حاضرارائه نمایند.

در سال ۱۳۰۴ خورشیدی سلسله قاجار جای خود را به سلسله پهلوی داد و رضاشاه بر تخت سلطنت نشست. روند معمول و مرسوم عکاسی دوران قاجار در این زمان نیز با شدت بیشتری ادامه پیدا کرد و کارکردهای عکاسی دچار تغییراتی اساسی جهت پیشبرد امور مملکت گردید. حدوداً درهمان سال  سازمان ثبت أحوال کشور تشکیل شد و آحاد مردم موظف به دریافت شناسنامه همراه با یک قطعه عکس ۴x۶ شدند.  حال با توجه به خواستگاه اجتماعی عکس و ورود رسمی آن به زندگانی اجتماعی ایرانیان، لازم بود تا عکاسخانه های زیادی در سراسر ایران تأسیس شود. با توجه به عمومی شدن عکاسی و ورود رسمی آن به جامعه، گرفتن عکس های یادگاری و همچنین مصور شدن روزنامه ها و مجلات، جذابیت ویژه ای را برای مردم به ارمغان آورد. رونق عکاسی و ورود دوربین های عکاسی جدید توانست روزنه ای جدید در عکاسی مطبوعاتی آن زمان ایجاد کند. از دوران نخست وزیری دکتر محمد مصدق و ملی شدن صنعت نفت، تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و بازگشت مجدد محمدرضا شاه پهلوی به ایران و اوضاع پر التهاب اجتماعی آن روزگاران عکس های زیادی به جا مانده است. از آن زمان به بعد عکس های بسیاری از اتفاقات مهم توسط عکاسان خبری یا آماتور به ثبت رسیده است.

بی تردید هر قطعه از عکس های تهیه شده و موجود در تاریخ تصویری ایران، گواه بر واقعیتی است که بر این سرزمین گذشته است زیرا با دیدن آنها به حقایقی پی خواهیم برد که شاید اسناد مکتوب بجای مانده، نتواند حسی آنگونه را انتقال دهد.

وقوع انقلاب اسلامی در ۱۳۵۷ خورشیدی و پس از آن جنگی هشت‌ساله در ۱۳۵۹، تولید میلیون‌ها فریم عکس از فرازوفرودهای یک ملت بزرگ را در مقابل دیدگان آیندگان قرار داد که از نظر مستندسازی و تعریف واقعیت جای هرگونه شک و شبه را از میان برداشت. واقعیتی که عکس در پیش روی دیدگان ما قرار می‌دهد انکارناپذیر است هرچند در عصر دیجیتال امکان دخل و تصرف و تغییر واقعیت نیز همواره وجود دارد. اما در این مبحث، واقعیت گرایی عکس به‌عنوان اسنادی انکارناپذیر مَد نظر است. امیل زولا نویسنده تأثیرگذار فرانسوی و مهم‌ترین چهره در مکتب واقع‌گرایی ادبی می‌گوید: ” به عقیده من شما تا از چیزی عکس نگیرید، نمی‌توانید ادعا کنید که واقعاً آن را دیده‌اید."  هلموت گِرنزهایم عکاس معروف آلمانی نیزمی گوید: “عکاسی تنها “زبانی” است که در همه جای دنیا فهمیده می‌شود، میان ملت‌ها و فرهنگ‌ها پل می‌زند و خانواده بشر را به هم پیوند می‌دهد. عکاسی با صداقت تمام و رها از تاثیر و نفوذ سیاسی - آن جا که مردم آزاد هستند - زندگی و وقایع را بازتاب می‌دهد، به ما اجازه می‌دهد که در غم و شادی دیگران شریک باشیم و اوضاع اجتماعی و سیاسی را برایمان روشن می‌کند. ما تبدیل به شاهدان عینیِ جنبه‌های انسانی و ضدانسانی نوع بشر می‌شویم ...  ”

امروزه حضور عکاس و مداخله دوربین عکاسی موجب درک ما از شرایط موجود می‌شود. حضور همیشگی دوربین‌ها به ما القا می‌کند که زمان، شامل اتفاقات جالب‌توجه است، اتفاقاتی که ارزش عکس گرفتن دارند. این به‌مرور باعث می‌شود راحت بپذیریم که به هر اتفاقی که زمانی شروع شده وبا هر شکل اخلاقی که دارد، اجازه دهیم سیر تکاملش را طی کند تا بتوان چیز دیگری به جهان عرضه کرد، یعنی عکسی از آن.  

“اگر بخواهیم عکس را به بستر اصلی تجربه آن، تجربه اجتماعی و حافظه اجتماعی بازگردانیم، باید به قوانین حافظه احترام بگذاریم. باید عکس چاپ شده را در موقعیتی قرار دهیم که چیزی از قطعیت حیرت‌آور آن چه بود و آن چه هست بیاورد. چیزی که برتولت برشت نویسنده معرف آلمانی در باره بازیگری در یکی از شعرهایش نوشته، در مورد چنین عملی کاربرد دارد. به‌جای لحظه، می‌شود خواند عکاسی؛ و به‌جای بازیگری می‌شود خواند بازآفرینی بستر:

پس تو باید فقط لحظه [عکاسی] / را آشکارسازی، بی این که در این سیر، پنهان داری / خاستگاه این لحظه [عکاسی] آشکار را/ به بازیگریت [بازآفرینی بستر] / توالی و تسلسل بخش / آن چه قبولش کرده‌ای به سرانجام رسان/ این‌گونه/ نشان خواهی داد جریان رویدادها و سیر کار خویش را / و تماشاگرت تجربه خواهد کرد این اکنون را در بسیار سطوحی / که از قبل می‌آید و/ در بَعد ادغام می‌شود و در کنارش خواهد یافت / بسیار اکنونِ دیگر را/ حال، او نه فقط / در تماشاخانه تو / که هم در جهان می‌نشیند.”

ما باید عکس‌ها را به‌عنوان حافظه‌ای پاک ناشدنی از تجربه اجتماعی سیاسی یک ملت بدانیم و همواره قدر و منزلت آن را پاس داریم، حتی اگر ضعف‌ها و بی‌تدبیری‌های زمانه را هویدا سازد و بر ما نیز خوش نیاید. آنچه مهم است عکس‌های گرفته شده امروز برای آیندگان است تا با اسنادی تصویری به قضاوت امروز ما بنشینند. همچنان که ما تصاویر سده‌های گذشته را اسنادی مُتقن دانسته و زمانه دیروز را امروز قضاوت می‌کنیم. با چنین اندیشه‌ای، عکاسان تاریخ‌نویسان تصویری زمانه خویش‌اند و بی‌توجهی و به حاشیه راندن آنها کمک به تحریف تاریخ یک ملت خواهد بود که خیانتی است بزرگ و نابخشودنی.

علیرضا کریمی صارمی
عکاس - مدرس دانشگاه علم و صنعت ایران